H διεθνής οικονομική κρίση σήμερα έφερε στο προσκήνιο αντιφάσεις και επιπτώσεις του νεοφιλελευθερισμού που προηγουμένως παρέμεναν εκτός του κυρίαρχου λόγου. Πλέον οι φτωχοί των πόλεων περιλαμβάνουν και τη μεσαία τάξη. Μια κατάσταση επισφάλειας (precarity) διαπερνά όλο και ευρύτερες ομάδες της κοινωνίας, συνδεδεμένη με την εργασιακή ρευστότητα, κινητικότητα, υπερεπικοινωνία της άυλης πληροφοριακής παραγωγής της μεταφορντικής πόλης. Η κατάρρευση των κτιρίων-εικόνων πιθανώς να στρέψει την αρχιτεκτονική προς μια κατεύθυνση λιγότερο μορφοπλαστική και περισσότερο εννοιολογική, ωστόσο το πρόβλημα θεωρώ ότι εστιάζεται περισσότερο στις κοινωνικές αντιφάσεις που σήμερα παράγονται από την αρχιτεκτονική δραστηριότητα στη λεγόμενη «δημιουργική πόλη» και τα φαινόμενα εξευγενισμού (gentrification) και κερδοσκοπίας ενοικίων που αυτή παράγει. Πριν από το Ντουμπάι υπάρχει το Μπιλμπάο: η θεαματική αρχιτεκτονική της επιχειρηματικής πόλης, οχυρωμένης και επιτηρούμενης για ασφαλή κατανάλωση. Με άλλα λόγια, η κρίση δεν είναι τωρινή, προυπήρχε, και αφορά κυρίως στον κλονισμό μιας αρχιτεκτονικής που δεν σχεδιάζει νέους τρόπους ζωής και δημόσια σφαίρα, αλλά συσσωρεύοντας εικόνες, αντανακλά την κοινότυπη κατανάλωση του design σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας.
Στο παραδοσιακό θεσμικό πλαίσιο ανάθεσης κτιρίων θα ενισχυθούν οι αειφόρες τακτικές, οι ευφυείς μικρής κλίμακας επαναχρήσεις, κ.α. Ωστόσο, η σημαντικότερη αλλαγή στην αρχιτεκτονική κουλτούρα θα προέλθει από την αμφισβήτηση του ίδιου του πλαισίου ιδιωτικής ανάθεσης ως κυρίαρχου και τη διεύρυνση του επαγγέλματος έτσι ώστε να περιλαμβάνει την ευθύνη για την ικανοποίηση στοιχειωδών αναγκών κατοίκησης και υγιεινής για τους αστικούς πληθυσμούς (περισσότερο από 1 δις άνθρωποι ζούν σήμερα σε παραγκουπόλεις), τη διαχείρηση ανθρωπιστικών και περιβαλλοντικών κρίσεων αλλά και τη δημιουργία δημόσιας σφαίρας σε μικρούς καθημερινούς χώρους της πόλης. Η αρχιτεκτονική δεν θα ταυτίζεται, όπως μέχρι σήμερα, με το σχεδιασμό κτιρίων-συμβόλων, αλλά με ευρύτερες στρατηγικές (εννοιολογικές, πραγματιστικές, εκπαιδευτικές) τοπικών και κοινωνικών παρεμβάσεων. Αυτό δεν μπορεί να συμβεί παρά με την επέκταση της αρχιτεκτονικής προς άλλες γνωστικές περιοχές (δημόσια τέχνη, αστική γεωγραφία, ανθρωπολογία και κοινωνιολογία της πόλης, πολιτική επιστήμη, ακτιβισμός, media studies, κ.α.) που θα διευρύνουν τα προγραμματικά όρια και τις σχεδιαστικές πρακτικές της. Η αρχιτεκτονική θα συνεχίσει να συγκλίνει ουσιαστικά με την τέχνη με νέες διαδικασίες οργάνωσης και παρέμβασης που θα είναι ταυτόχρονα αισθητικές και πολιτικές.
Έχουμε ήδη αρκετά παραδείγματα ενδιάμεσων πρακτικών τέχνης-αρχιτεκτονικής που σχεδιάζουν προγράμματα δράσεων στο δημόσιο αστικό χώρο, διερευνούν τις πολιτικές του χώρου σε περιοχές συγκρούσεων ή συνεισφέρουν λύσεις, εν είδει «αστικού βελονισμού» σε ζωτικές ανάγκες κοινοτήτων σε διαφορετικά σημεία του πλανήτη. Οι τάσεις αυτές θα αποκτήσουν μεγαλύτερη εμβέλεια και θα συγκροτήσουν παραδείγματα για τον σχεδιασμό. Το νέο θα προκύψει όχι μόνο από την ισχυροποίηση του κοινωνικά παρεμβατικού ρόλου της αρχιτεκτονικής, αλλά κυρίως από τον πολλαπλασιασμό των πλαισίων δράσης: ανανεωμένα παραδείγματα οργάνωσης με συμμετοχικό σχεδιασμό και εμπλοκή της κοινότητας, συνεργασία με τοπικά κινήματα και grassroute πρωτοβουλίες, προγράμματα που περιλαμβάνουν τη δημιουργία χώρων ανταλλαγής, πλατφόρμες δράσεων, do it yourself και open source πρακτικές, απρόβλεπτες χρήσεις του νομικού και θεσμικού πλαισίου, κ.α.
Οι φοιτητές μας είναι ανεπαρκώς προετοιμασμένοι για την αρχιτεκτονική του διευρυμένου πεδίου. Η έμφαση στην τεχνο-μορφολογική καινοτομία, η κυριαρχία του στούντιο και η ελιτίστικη, μονοδιάστατη κουλτούρα που αυτό διαμορφώνει σε μια εποχή κινητικότητας και επαγγελματικής ρευστότητας έχει ήδη υποστεί σημαντική κριτική. Ήδη πολλές αρχιτεκτονικές σχολές συζητούν την αναδιαμόρφωση του προγράμματός τους, μειώνοντας τις ώρες παρουσίας στο στούντιο και ενισχύοντας τα μαθήματα τέχνης, θεωρίας, ουμανιστικής σπουδής καθώς και τους διεπιστημονικούς τρόπους σκέψης.
Τις τελευταίες δεκαετίες οι σχολές τροφοδότησαν με ιδέες design την επαγγελματική πρακτική αντί να παράγουν κριτική νέα γνώση για το χώρο (όπως έγινε για παράδειγμα την περίοδο κριτικής του μοντέρνου) που θα δημιουργούσε τους όρους για μια νέα αρχιτεκτονική. Η ενεργοποίηση του πολιτικού προγράμματος της αρχιτεκτονικής (όχι ερήμην των κοινοτήτων όπως στο μοντέρνο), η αναζήτηση των νέων ορίων ευθύνης του αρχιτέκτονα σε μια «παγκόσμια κοινωνία των πολιτών», η μείωση του χάσματος ανάμεσα στο λόγο του σχεδιασμού και το κοινό είναι ορισμένα σημαντικά ζητούμενα. Είναι εξαιρετικά επείγον στην εκπαίδευση σήμερα να συνδυάσουμε κριτικούς τρόπους σκέψης, μεθοδολογίες και πρακτικές που πληροφορούνται από διαφορετικές περιοχές (της τέχνης, των κοινωνικών επιστημών) με προγράμματα δράσης που αφορούν σε πραγματικά προβλήματα των αστικών κοινοτήτων (ανισότητα, σύνορα, αποκλεισμοί, γκέτο, πρόσφυγες, κ.α.) που η τρέχουσα επαγγελματική αρχιτεκτονική αδυνατεί να πραγματευθεί. Ορισμένα πειραματικά μεταπτυχιακά προγράμματα (όπως αυτό της Διεθνούς Συνεργασίας στο Πανεπιστήμιο της Καταλωνίας) ήδη θέτουν παρόμοιους στόχους. Η εκπαίδευση (στο πολλαπλά ανοιχτό σχήμα μετεξέλιξης του σημερινού δημόσιου πανεπιστήμιου) θα έχει καθοριστικό ρόλο σε αυτό που η αρχιτεκτονική θα γίνει ως επάγγελμα και γνώση.
Πάνος Κούρος
15.1.2010
Εικόνα 1
Decolonizing Architecture Project (2008 -)
Εικόνα 2
Campement Urbaine, Ι and Us Project, 2002.
Εικόνα 3
WochenKlausur, Intervention to Improve the Conduct of Public Debate, 2000.
Εικόνα 3
Estudio Teddy Cruz
————————–
Στις περιστάσεις κρίσεων δρομολογούνται από τις μικρές και μεγάλες βιοεξουσίες, βιοπολιτικές καταστάσεις ελέγχου της ζωής, έκτακτης ανάγκης οι οποίες διευκολύνουν τις συνθήκες εξαιρέσεων. Το εκτός του κανόνα και το εκτός του νόμου παρέχουν αφενός αναστολή (δηλωτική της εξουσίας ζωής – θανάτου), και αφετέρου ιερό τρόμο, ιεροποιώντας πρόσωπα, αντικείμενα και θεσμούς. Κατασκευάζουν παγκοσμίως φυσικοποιημένες κατηγοριοποιήσεις τάξεων ζωών: «γυμνή», «ευάλωτη», «άθυτη», «ιερή», κάποιες από τις οποίες, ενώ υπάρχουν, στερούνται πλαισίου. Οι διαβαθμισμένες αυτές ζωές συνυφαίνονται με το ταμπού, το ανάθεμα, το ανόσιο, ενώ παραμένουν εκτεθειμένες στην επιτελεστική ισχύ του ισχυρού λόγου, μέσω της λογοθετικής επιτελεστικότητας των ομιλιακών ενεργημάτων, -προφορικός λόγος ο οποίος διαθέτει την ισχύ να κατονομάζει ορίζοντας αυτόματα τους κοινωνικούς ρόλους που θα επιτελεστούν. Συνοδεία σημαινουσών χειρονομιών, σε συνέχεια με ένα καλά εγκατεστημένο κοινωνικό τελετουργικό δρώμενο στο οποίο μετέχουν πρόσωπα συσχετισμένα στον σκηνικό τους χώρο, οδηγούνται θεατρικά (οι ζωές) στην προφανή και αυτονόητη τρωτότητά τους.
Οι πράξεις κανιβαλισμού, ανθρωποθυσίας, εξαγνισμού, με στοιχεία θεατρικότητας και επιτελεστικότητας, συνδέουν το υλικό σώμα της ευάλωτης – ιερής ζωής με τα φαινόμενα –κατασκευές που αναπαράγονται στις περιστάσεις κρίσεων. Το υλικό μέρος του υποκείμενου, το υλικό σώμα, μετατρέπεται σε αντικείμενο (ηδονής, απόλαυσης, οδύνης). Οι παραστάσεις περιλαμβάνουν σε αρκετές περιπτώσεις αντικείμενα ομοιώματα μεταφέροντας το βάρος των τελετουργιών στις αναπαραστάσεις και συνδέοντάς τις με πολιτισμικές πρακτικές. Η κρίση και το εξιλαστήριο θύμα υπό αυτή την έννοια υφίστανται στον πολιτισμό και βιώνονται κατά καιρούς εντονότερα. Φαίνεται ότι στις περιόδους της έντονης κρίσης επιδιώκεται η υλικοποίηση και η ποσοτικοποίηση στο μέγιστο. Ακόμη και τα υποκείμενα πραγμοποιούνται και μετατρέπονται σε αντικείμενα με απαιτητικό και βίαιο τρόπο, αν λάβουμε υπόψη μας τις ψυχολογικές εκδηλώσεις (ναρκισσισμού, μαζοχισμού, σαδισμού, τοτεμισμού, φετιχισμού).
Η αρχιτεκτονική είναι το καθημερινό γεγονός που διαπλέκεται στα συμβάντα της ζωής με αποκρυμμένα ή φανερά (στο προσκήνιο ή το παρασκήνιο) στοιχεία αναπαράστασης, θεατρικότητας, χειρονομιακών συνδηλώσεων, παραστασιακών επιτελέσεων, σωματικών επιφάσεων, -ικανή να διασυνδέει και να συσχετίζει υποκείμενα, αντικείμενα, τόπους μέσω της σωματικότητας. Σε περιστάσεις κρίσεων /εξαιρέσεων όπου η σωματικότητα γίνεται πεδίο διαπραγμάτευσης, ενδεχομενικότητας της υπόστασης της ζωής, η αρχιτεκτονική αξιώνει για τον εαυτό της την ανάγκη να εμπλουτίζεται σε περιεχόμενα, μετατρέποντας σε πληροφορία, την απαρίθμηση και τη λίστα που υποδηλώνουν μετρήσιμα αντικείμενα. Μεθοδεύει τον ομοιοστατικό της μηχανισμό, σαν μια συσκευή ικανή να συντονίζεται με το περιβάλλον και παράλληλα να αυτορυθμίζεται. Η εκπαίδευση, ευαίσθητη σε σημασίες, θα ανοίγεται σε πειραματικές διαθέσεις, ενθαρρύνοντας εμπλοκές πεδίων, δράση και προγραμματισμό (δηλαδή δυνατότητες που παρέχουν την αναγκαία τυχαιότητα) συνεισφέροντας και συμμετέχοντας στο νέο.
Κ. Ντάφλος 14/1/2010
————————-
Τα κείμενα είναι απάντηση στην παρακάτω ερώτηση με αφορμή την τρέχουσα έκδοση του α2610 περιοδικού του Τμήματος Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών:
Η αρχιτεκτονική μετά την κρίση
Τα τελευταία χρόνια βιώνουμε την παρακμή των κυρίαρχων αρχιτεκτονικών παραδειγμάτων ενώ, την ίδια στιγμή, αναζητούμε/προσπαθούμε να μορφοποιήσουμε ένα νέο παράδειγμα – μια νέα θεωρία για την αρχιτεκτονική και την πόλη.
Η ξαφνική εμφάνιση, το Σεπτέμβριο του 2008, της διεθνούς οικονομικής κρίσης και η συνακόλουθη κρίση του κατασκευαστικού τομέα στην Ελλάδα και το εξωτερικό αλλά και η πρόσφατη κατάρρευση του κρατικού αναπτυξιακού ομίλου του Ντουμπάι, χρηματοδότη των γιγαντιαίων κτιριακών έργων στο εμιράτο (των «κτιρίων-εικόνων»), αποτελούν, αναντίρρητα, σημεία καμπής για την αρχιτεκτονική.
Μοιάζει φανερό πως, μετά το τέλος της κρίσης που δηλώνει εμφατικά την ανάγκη στροφής σε ένα νέο κοινωνικοοικονομικό μοντέλο, η αρχιτεκτονική δεν θα είναι πια η ίδια – μαζί της θα μετασχηματιστεί και η αρχιτεκτονική εκπαίδευση.
Πως βλέπετε την αρχιτεκτονική και την αρχιτεκτονική εκπαίδευση μετά την κρίση;
Μπορεί η κρίση να δώσει την ευκαιρία για το νέο;
